नेपालको समृद्ध सांस्कृतिक पहिचान बोकेको नेवारी खाजा समयसँगै झनै लोकप्रिय बन्दै गएको छ। परम्परागत समयबजीको रूपमा चिनिने यो खाजा नेवार समुदायका महत्त्वपूर्ण चाडपर्व, सामाजिक उत्सव तथा दैनिक खानपानमा विशेष स्थान राख्छ । यसको मौलिक स्वाद, पोषणयुक्त परिकार र परम्परागत पकाउने शैलीले अन्य समुदायमा समेत यसको लोकप्रियता बढ्दै गएको छ। अचेल काठमाडौं उपत्यकाका हरेक गल्लीमा नेवारी खाजाघर देखिन्छन्। उपत्यकामा मात्र होइन, बाहिर पनि नेवारी खाजाघरले आफ्नो स्वाद पस्किरहेको छ।
नेवारी खाजाको परम्परागत शैली
नेवारी खाजा विशेष रूपमा तामाको थाली वा पातको प्लेटमा राखेर खाने चलन छ। परम्परागत रूपमा यो नेवार समुदायका किसानले खेतबारीमा श्रम गर्ने बेला शक्तिशाली खाजाका रूपमा प्रयोग गर्थे। काठमाडौं उपत्यकालगायतका नेवार बस्तीमा यसको सेवन विशेष अवसरमा गरिन्छ। विशेषगरी नयाँ वर्ष (नेपाल संवत्), इन्द्रजात्रा, गुन्हु पुनही (नेवारी खसी पूजा), लाखे नाचलगायतका चाडपर्वमा यो खाजा विशेष रूपमा तयार गरिन्छ ।
नेपालभर नेवारी खाजा कसरी फैलियो?
नेवारी खाजाको लोकप्रियता अहिले काठमाडौं उपत्यकासँग मात्र सीमित छैन। पछिल्ला वर्षमा देशभरका विभिन्न सहर तथा नगरमा नेवारी खाजाघर खुलेका छन्। यसको फैलावटका मुख्य कारण बसाइँसराइ नै हो। नेवार समुदायका मानिस व्यापार तथा रोजगारीका लागि उपत्यकाबाहिर जाँदा उनीहरूले आफ्नो परम्परागत खानाको स्वाद पनि लगे र सँगै व्यापार सुरु गरे। यसको स्वाद र मूल्यले यो नेपालभर व्यावसायिक रुपमा अझ बढी फैलियो। एक सयदेखि पाँच सय रुपैयाँसम्म नेवारी खाजाका विभिन्न परिकार आउने भएकाले सबै वर्गका लागि यो खाजा लोकप्रिय भयो।
पर्यटन प्रवर्द्धन
विदेशी पर्यटक तथा अन्य नेपाली समुदायले नेवारी खानाको स्वाद मन पराउन थालेपछि यसलाई अन्य सहरमा विस्तार गर्न थालियो। रेस्टुरेन्ट व्यवसायको विस्तारले पनि नेवारी खाजालाई अझ बढी लोकप्रियता दिलायो। काठमाडौं बाहिर पनि स्थानीय व्यवसायीले नेवारी खानालाई व्यावसायिक रूपमा प्रवद्र्धन गर्न थाले अनि पारखीका लागि रोजाइमा पर्न थाल्यो। पछिल्लो पटक त सोसल मिडियाको प्रभाव झन् बढी छ। नेवारी खाजाघर फेसबुक, इन्स्टाग्राम, टिकटकजस्ता प्लेटफर्ममा चर्चित बन्दै गएपछि यसको माग बढ्यो। त्यसैको एउटा उदाहरण हो, कीर्तिपुरको नेवाः लहना।
अन्य जाति वा समुदायमा यसको लोकप्रियता कसरी बढ्यो?
नेवारी खाजाको स्वाद, सुगन्ध, विविधता र पौष्टिकताका कारण अन्य समुदायमा समेत यसको लोकप्रियता बढेको छ। विशेषगरी बफ परिकार नेवारी खाजाका लागि प्रसिद्ध छन्। छोयला, कचिला, सेकुवा, बारा, चटामारी, सुकुटी, ऐला, खागोलगायतका परिकार सबैको जिब्रोमा बसिसकेको छ।
स्वाद र विविधताले नेवारी खाजा झन् स्वादिष्ट बन्छ। मसला र तयारी प्रक्रियाको अनौठोपनले यसलाई नेपाली खानाभित्रको छुट्टै पहिचान दिएको छ। काठमाडौं उपत्यकालगायत अन्य सहरमा नेवारी खाजाघर खुलसँगै अन्य समुदायका लागि सहज रूपमा उपलब्ध हुन थालेपछि माग बढ्दै गएको छ। आजभोलि रेस्टुाँहरूले नेवारी खाजालाई नयाँ शैलीमा प्रस्तुत गरिरहेका छन्, जसले युवा पुस्तालाई आकर्षित गरिरहेको छ। फ्युजन किचन कन्सेप्टले हरेक रेस्टुराँमा नेवारी परिकार उपलब्ध हुन थालेको छ।
नेवारी संस्कृतिप्रतिको आकर्षण र अध्ययन गर्ने पर्यटकले नेवारी खाना र खाजा खान थालेपछि फरक स्वाद पाउने भएकैले पनि यो ‘फेमस’ बन्दै गयो। काठमाडौं उपत्यकाका पुराना सहरमा घुम्न जाने पर्यटक स्थानीय खानाको अनुभव एकपटक लिन चाहन्छन् ।
समयबजीमा हुने प्रमुख परिकार
नेवारी खाजामा निम्न परिकारू अनिवार्य रूपमा समावेश गरिन्छः
चिउरा– फुलाएका चिउरा, खाजाको मुख्य आधार।
भटमास– काँचो वा भुटेको सोयाबिन।
मस्यौरा– तरकारी सुकाएर बनाइएको परिकार।
आलु तामा– आलु, बाँसको टुसा, भटमास र मसलेदार सुप।
छोयला– भुटेको वा सिद्राको मासु (विशेषगरी भेडा, खसी वा भैंसीको)
अन्डा– उसिनेको वा फ्राई गरिएको।
बुंग– बकुल्ला वा बोयल गरिएको फिस्टेल।
मौ– घरमै परम्परागत विधिबाट बनाइने नेवारी मदिरा।
अचार– मट्टीको अचार, गोलभेंडाको अचार, टिमुरको अचार आदि।
सुकुटी – सुकाइएको मासु।
वो– मसुरो वा गहतको पिठोबाट बनाइने परिकार।
नेवारी खाजा कसरी बनाइन्छ?
चिउरा तयार पार्ने– राम्रो गुणस्तरको चिउरा सफा गरेर हल्का फ्राई गर्ने। मस्यौरा, भटमास, अण्डा, आलु तमा पकाउने। यी सबै परिकारलाई अलग–अलग तयार गर्नुपर्छ। त्यस्तै छोयला बनाउने– मासुलाई ग्रिल गरेर वा उमालेर मसला लगाएर मिक्स गर्ने। मौ (ऐला) तयार गर्ने – घरमै परम्परागत विधिबाट यो बनाउ सकिन्छ। सबै परिकारलाई सुन्दर रूपमा सजाएर खाजाका रूपमा प्रस्तुत गर्ने। यसमा आवश्यक अनुसार अरु परिकार पनि थप गर्न सकिन्छ। जस्तैः बारा, कचिला, योमरी, चटामरी आदि।
स्थानीय अर्थतन्त्रमा टेवा
नेवारी खाजा खानाको मात्र पहिचान होइन, यो नेवार समुदायको जीवनशैली, परम्परा, र सांस्कृतिक धरोहरको अभिन्न अंश पनि हो। पछिल्लो समय नेवारी खाजाका व्यवसाय बढिरहेका छन्। यसले पर्यटन प्रवद्र्धन मात्र होइन, स्थानीय अर्थतन्त्रमा पनि टेवा पु¥याएको छ। काठमाडौं उपत्यकामा सञ्चालन भइरहेका विभिन्न नेवारी खाजा रेस्टुरेन्टले नेपाली मात्र होइन, विदेशी पर्यटकलाई पनि आकर्षित गरिरहेका छन्। केही नेवारी रेस्टुरेन्टले आफ्नो ब्रान्ड बनाइसकेका छन्।
जस्तैः पाल्चा नेवारी किचन, जावलाखेल÷कीर्तिपुरको नेवाः लहना, ससः त्वाः रेस्टुरेन्ट, ललितपुरको हरिसिद्धि नेवाः सुली, टोखाको लुमन्ती नेवारी रेस्टुरेन्ट, लैनचौरको पालु अथेन्टिक नेवारी कुजिन, पाटनको नेवाः घासालगायतले आफ्नो पहिचान र ब्रान्ड बनाएका छन्।
नेवारी खाजा स्वादको खजाना मात्र नभएर नेवार समुदायको सांस्कृतिक सम्पत्ति हो। यसको विविधता, पोषण, र परम्परागत तयारी विधिले गर्दा यो नेपाली समाजका सबै वर्गका लागि प्रिय बन्दै गएको छ। चाहे घरमै बनाइएको परम्परागत शैलीको समयबजी होस् वा आधुनिक रेस्टुरेन्टमा परिमार्जन गरिएका परिकार। नेवारी खाजाले नेपाली खानाको पहिचानलाई नयाँ उचाइमा पुर्याएको छ।
