काठमाडौं। नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नर महाप्रसाद अधिकारीको पाँच वर्षे कार्यकाल चैत २४ गते पूरा हुँदै छ। उनको अवकाश नजिकिएसँगै राष्ट्र बैंकभित्र चरम बेथिति देखिएको छ। बैंकभित्रको नीतिगत अस्थिरता, ढिलासुस्ती तथा नेतृत्वको अस्पष्टताले कर्मचारीदेखि समग्र बैंक प्रणाली प्रभावित भएको गुनासो उठ्न थालेको हो।
गभर्नर अधिकारी मुलुक कोरोना महामारीको चपेटामा अवस्थामा राष्ट्र बैंकमा आएका थिए। उक्त समयमा अधिकारीले दिएको वित्तीय सहुलियतले मुलुकको आर्थिक पुनरउत्थानमा ठूलो भूमिका खेलेको थियो। सरकारभन्दा माथि उठेर कोभिड कालमा वित्तीय सहुलियत दिएका गभर्नर अधिकारी राष्ट्र बैंकबाट आफ्नो बर्हिगमनको समय नजिकिएसँगै मुख्य जिम्मोवारीमा ‘प्यासिप’ (मौन) हुँदा राष्ट्र बैंकभित्र चरम बेथितिको शिकार भएको छ।
गत वर्षसम्म वित्तीय क्षेत्रको होस् वा राष्ट्र बैंकभित्र आन्तरिक व्यवस्थापनमा चुस्त व्यक्तिको रुपमा परिचय स्थापित गरेका गभर्नर अधिकारीको चालू वर्षमा भने नियमन तथा सुपरिवेक्षणमा कमाजोरी, आन्तरिक व्यवस्थापनमा अव्यवस्था, वित्तीय क्षेत्रको अस्थिरता बढेपछि सरोकारवालामा राष्ट्र बैंकप्रति विश्वासको कमी भएको र मुलुकको मौद्रिक नीतिसमेत प्रभावित हुँदा आर्थिक पूर्वानुमान र लक्ष्यमा अस्थिरता आएको छ।
व्यवस्थापनमा मनोमानी सरुवा
पछिल्ला ६ महिनामा धेरै कार्यकारी निर्देशकको सरुवा गरिएको छ। डेपुटी गभर्नरलाई सहज हुने गरी सरुवा गरिएपछि कार्यकारी असन्तुष्ट भएका छन्।
कतिपय कार्यकारीले गभर्नरलाई प्रत्यक्ष रूपमा रिपोर्टिङ गर्न थालेका छन्। जसले बैंकको प्रशासनिक संरचनामा अव्यवस्था निम्त्याएको छ।
डेपुटी गभर्नरको टसलले कार्यसम्पादन प्रभावित, चेन अफ कमाण्ड बिग्रियो
राष्ट्र बैंकका दुई डेपुटी गभर्नरबीच बढ्दै गएको टसलले बैंकको कार्यसम्पादनमा गम्भीर असर पारेको छ। बैंकभित्र गुटबन्दी मौलाउँदै गएपछि कर्मचारी अन्योलमा परेका छन्। तर, गभर्नर अधिकारीले समस्याको समाधान गर्न खास चासो नदेखाएको आरोप लगाइएको छ।
पछिल्ला केही महिनामा राष्ट्र बैंकका कार्यकारी निर्देशकको सरुवामा व्यापक चलखेल भएको आरोप लागेको छ। डेपुटी गभर्नरलाई सहज हुने गरी सरुवाका निर्णय गरिँदा बैंकभित्र असन्तुष्टि बढेको छ। कतिपय कार्यकारीले गभर्नर अधिकारीलाई प्रत्यक्ष रूपमा रिपोर्टिङ गर्न थालेका छन्। जसले बैंकको प्रशासनिक संरचनामा अव्यवस्था निम्त्याएको छ।
बैंकका दुई डेपुटी गभर्नरहरूबीच देखिएको असमझदारीका कारण राष्ट्र बैंकका थुप्रै काम कारवाही प्रभावित भइरहेका छन्। बैंकभित्र गुटबन्दी मौलाउँदै गएपछि कर्मचारी अन्योलमा परेका छन्। तर, गभर्नर अधिकारीले समस्याको समाधान गर्न कुनै ठोस कदम चालेका छैनन्।
यस्तै, गभर्नर अधिकारी बर्हिगमनको समयमा बेलामा सबैसँग सौहार्दपूर्ण सम्बन्ध राख्न खोज्दा बैंकभित्रको चेन अफ कमाण्ड प्रभावित हुन थालेको छ। गभर्नरका दाबेदार भनिएका कार्यकारीलाई विशेष प्राथमिकतामा राखेर अधिकारीले उनीहरूको कुरा सुन्ने र निर्णय गर्ने प्रवृत्ति गभर्नर अधिकारीले एक वर्ष अघिदेखि अपनाइरहेका छन्। उनले डेपुटी गभर्नरबीचको आन्तरिक टसललाई समेत व्यक्तित व्यवहार गरेको र उनीहरुको सहजताअनुसार कार्यकारीहरुको जिम्मेवारी हेरफेर गरिरहेका छन्। तर, डेपुटी गभर्नरसँग विविद कारणले रुष्ट भएका कार्यकारीहरुलाई सोझै आफैलाई रिपोटिङ गर्न मिल्ने व्यवस्थासमेत गरिरहेका छन्। जसले गर्दा राष्ट्र बैंकभित्र ‘चेन अफ कमाण्ड’ बिग्रिएको हो।
एक वर्षभित्रै ३ पटक गभर्नर अधिकारी डेपुटी गभर्नर र कार्यकारीहरूको सहुलियतको आधारमा विभागीय जिम्मेवारी हेरफेर गरिसकेका छन्। गभर्नर अधिकारीले आफ्नो बैंक सुपरिवेक्षण विभाग, नियमन विभाग, भुक्तानी प्रणाली विभागलाई त्यहाँको प्रमुखकै आग्रहमा डेपुटी गभर्नरको जिम्मेवारी हेरफेर गरेका थिए।
राष्ट्र बैंकको गभर्नरको मातहातमा कानुन, वित्तीय जानकारी, आन्तरिक लेखापरीक्षण र गभर्नर कार्यालय मात्रै प्राय हुने गर्छ। तर, गभर्नर अधिकारीले केही समयअघि केही विभागका कार्यकारीले सोझै आफैलाई रिपोटिङ गर्न सक्ने व्यवस्था गरेका थिए। अन्य विभागीय जिम्मेवारी समेत डेपुटी गभर्नरहरुको इच्छाअनुसार पटक-पटक परिवर्तन गरिँदै आएको छ। गभर्नर अधिकारीको अवकाशसँगै राष्ट्र बैंकभित्र देखिएको अस्थिरता व्यवस्थापन कसरी गरिने हो भन्ने प्रश्न अहिले उठिरहेको छ। आगामी नेतृत्वले यी समस्या समाधान गर्न उचित रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छ।
अन्तिम क्षणमा सबैलाई खुसी बनाउने गभर्नर नीति
गभर्नर अधिकारी आफ्नो कार्यकालको अन्तिम समयमा सबैलाई खुसी राख्ने रणनीति अपनाइरहेका छन्। कसैलाई असन्तुष्ट नबनाउने सोचले उनी धेरै निर्णयहरू लिन नचाहेको देखिन्छ। बैंकभित्र नेतृत्वको स्पष्टता नभएपछि नीति तथा निर्णय प्रक्रियामा ढिलाइ भइरहेको छ। गभर्नरका सम्भावित उत्तराधिकारीलाई विशेष प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति पनि देखिएको छ। अधिकारीले आफ्ना निर्णयहरूमा उनीहरूको सुझावलाई प्राथमिकता दिइरहेको गुनासो कर्मचारीले गरेका छन्।
राष्ट्र बैंकमा नेत्तृव परिवर्तसँगै आन्तरिक व्यवस्थापन र समग्र बैंकिङ क्षेत्रमा पर्ने सक्ने समस्याको बारेमा राष्ट्र बैंक कर्मचारी युनियनले समेत गभर्नर अधिकारीलाई जानकारी गराउँदै बर्हिगमनको समयमा मौन नबस्न आग्रह गरेको नेपाल राष्ट्रिय कर्मचारी संगठन नेपाल राष्ट्र बैंकका अध्यक्ष कृष्ण केसी बताउँछन्।
‘राष्ट्र बैंक सिस्टम चल्ने संस्था हो, संस्थाको प्रमुखको बर्हिगमनले धेरै फरक पर्दैन तर, अवकाशको अन्तिम क्षण्सम्म पनि यसको प्रभाव देखिनु हुँदैन भनेर हामीले आवज उठाउँदै आएका छौं,’ कर्मचारी संघका अध्यष केसीले भने, ‘बाहिरिने भने पनि केही न केही प्रभाव ठुला निर्णयहरुमा पर्ने हुन्छ। जाने बेलामा कसैलाई रुष्ट नबनाम भन्ने चाहनाले मौन बस्दा राम्रो विकल्प मानिएको हुन सक्छ।’
राष्ट्र बैंकको गभर्नर होस् या अन्य क्षेत्रको प्रमुख सबैले आफ्नो जिम्मेवारीलाई अन्तिम क्षणसम्म शत प्रतिशत निर्वाह नगरे समग्र प्रणालीमै समस्या आउने उनको भनाइ छ। गभर्नर अधिकारीको अवकाशसँगै राष्ट्र बैंकभित्र देखिएको अस्थिरता व्यवस्थापन कसरी गरिने हो भन्ने प्रश्न अहिले उठिरहेको छ। आगामी नेतृत्वले यी समस्या समाधान गर्न उचित रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छ।
ठेक्का सम्झौता महिनौदेखि अधुरो
गभर्नर अधिकारी अवकाश हुने ६/७ महिना अघिदेखि राष्ट्र बैंकमा ठूला ठेक्का पट्टाका कामहरू रोकिएका छन्। वार्षिक कार्य तालिकाअनुसार बोलपत्र आह्वान गरिए पनि राष्ट्र बैंकमा निर्माणसम्बन्धी, आन्तरिक सामान थप गर्ने, नोट छपाइ, बैंकहरुको कर्जा गुणस्तर मापनका लागि लेखापरीक्षण छनौटलगायत ठूला प्रकार नयाँ ठेक्का प्रक्रिया सुरु भएको पाइन्दैन। आवश्यक ठेक्का प्रक्रिया अघि नबढाउँदा विभिन्न विकास निर्माण र सेवा प्रवाहसम्बन्धी कार्यहरू प्रभावित भएका छन्।
भूकम्पले क्षति पुर्याएको राष्ट्र बैंकका लागि थापाथली र बालुवाटारमा निर्माण गरिएका नयाँ भवनहरू सहरी विकास तथा भवन निर्माण विभागले गत चैतमै हस्तान्तरण गरिसकेको थियो। तर, हालसम्म इन्टिरियर डिजाइनको काम अघि बढाइएको छैन। बैंक व्यवस्थापनले यसतर्फ कुनै तदारुकता नदेखाउँदा कर्मचारीहरू नयाँ भवनमा पुराना टेबल/कुर्सी लिएर काम गर्न बाध्य भएका छन्।
नयाँ भवनहरुको इन्टिरियरको काम समयमै समम्पन्न गरेरमात्रै कर्मचारी सार्न राष्ट्र बैंक कर्मचारी संघले एक वर्षअघि भनेको थियो। तर, गभर्नर अधिकारीको बर्हिगमन नजिकिएसँगै इन्टिरियर डिजाइनको काम आझैसम्म अधुरै छ। जसले गर्दा कर्मचारी पुरानै टेबल कुर्सी लिएर नयाँ भवनमा सर्न बाध्य भइरहेका छन्।
‘हामीले केही महिनाअघि इन्टिरियर डिजाइनको सबै काम समेरमात्रै विभागहरु सार्न माग राखेका थियौँ तर, इन्टिरियर डिजाइनको ठेक्का सम्झौता प्रकृया समयै नभएको कारण पुरानै टेबल कुर्सी लिएर काम चलाइरहेका छौं,’ संघकी अध्यक्ष गिता पोखरेलले भनिन्।
कर्मचारी टेबल-कुर्सीविहीन
२०७२ सालको भूकम्पले भत्काएको राष्ट्र बैंकको भवन निर्माण गरी सहरी विकास तथा भवन निर्माण विभागले बालुवाटारको गत वर्षको चैतमा र थापाथलीको भवन गत असोजमा राष्ट्र बैंकलाई हस्तान्तरण गरेको हो।
नयाँ भवनहरुमा इन्टिरियर डिजाइनका लागि कन्सल्ट्यान्टलाई दिएर आउँदा उक्त डिजाइनअनुसारको लागत राष्ट्र बैंकले छुट्याएको बजेटभन्दा धेरै आएको थियो। राष्ट्र बैंकले हालसम्म उक्त डिजाइनअनुसारको बजेट थप गर्न सकेको छैन। डिजाइन संशोधन गरेर पुन: बोलकबोल आह्वान गरेको छैन।
राष्ट्र बैंकको सम्पत्ति तथा सेवा व्यवस्थापन विभागले एक वर्षअघि डिजाइन संशोधन गरी बजेट घटाएर ल्याउन भनेको हो। तर, हालसम्म दुवै नयाँ भवनका लागि इन्टिरियर डिजाइनको बोलकबोल प्रक्रिया सुरु गर्ने गरी लागत थप गर्ने वा डिजाइन संशोधन गर्ने काम भएको पाइन्दैन।
कन्सल्ट्यान्टले डिजाइन संशोधन गरेर लागत घाटाउँदा राष्ट्र बैंकको स्ट्याण्डर्डअनुसारको नहुने भन्दै लागत बढाउन सुझाएको हो। तर, राष्ट्र बैंकका गभर्नर अधिकारीले बजेट थप गरी इन्टिरियर डिजाइनको काम समयमै सम्पन्न गर्नतर्फ ध्यान नदिएको प्रष्ट हुन्छ। हालसम्म इन्टिरियर डिजाइनको काम नभएको नयाँ भवनमा विभिन्न विभाग सारिएका छन्।
भूकम्पले भवन भत्काएपछि राष्ट्र बैंकले विभिन्न स्थानमा भाडा लिएर आफ्ना केही विभागहरू सारेको थियो। जसलाई आगामी असार मसान्तअगावै सारेर नयाँ भवनमा सार्नुपर्ने बाध्याता राष्ट्र बैंक व्यवस्थापनलाई छ। बालुवाटारको गैरआवसीय नेपालीको भवन (एनआरएन) भवनमा आर्थिक अनुसन्धान विभाग र मौद्रिक व्यवस्थापन विभाग छन्। दबारमार्गमा रहेको राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको भवनमा संस्थागत योजना तथा जोखिम व्यवस्थापन विभाग र वाणिज्य बैंक सुपरिवेक्ष विभाग छ।
यी भवनको भाडा सम्झौता अगामी असारमा समाप्त हुँदैछ। राष्ट्र बैंक सम्झौाताअगावै भाडाको भवनबाट आफ्नै भवनमा विभाग सार्ने भन्दै असारसम्मको मात्रै भाडा तिरेको हो। तर, भाडा सम्झौता सम्पन्न हुन करिब ४ महिना बाँकी रहँदा पनि भाडाको भवनबाट नयाँ भवनमा कर्मचारी ल्याएर काम गराउने गरी काम भएको छैन।
अगामी असारपछि राष्ट्र बैंकको भाडाको भवनबाट विभागहरू सरेर नयाँ भवनमा जानु पर्दा कर्मचारीलाई प्रयाप्त टेबल कुर्सीको अभाव हुने र कर्माचारीले जिम्मेवारीअनुसारको काम गर्न समस्या हुने स्रोतको भनाइ छ।
‘अहिले पुरानै टेबल कुर्सी लिएर कर्मचारी नयाँ भवनमा सरेर काम गरिरहेका छन्। भाडाका भवनबाट विभाग सार्दा भने टेबल कुर्सी लिएर आउन मिल्दैन। विभाग सार्नुअघि सबै इन्टिरियर डिजाइनको काम सक्नु पर्छ। अन्यथा कर्मचारी टेबल कुर्सीविहीन हुन्छन्,’ राष्ट्र बैंक स्रोतले भन्यो।
‘अहिले बालुवाटारकै अन्य भवनमा रहेका विभागलाई नयाँ भवनमा बस्दै गर्न भनेर पुरानै टेबल कुर्सी राखेर विभाग सारेका हौँ। तर, दरबारमार्ग र एनआरएनको भवनका विभाग सार्दा भने समस्या हुन्छ। उनीहरूलाई टेबल कुर्सीकै अभाव हुने देखिन्छ। बजेटको व्यवस्था नभई टेबल कुर्सी किन्न मिल्दैन, नयाँ बजेट छुट्याउने समय असारपछि हो। त्यसपछि मात्रै टेण्डर गरेर ती विभागको कर्मचारीहरूलाई सर्न सक्ने स्थिति हुन्छ,’ उनले भने।
राष्ट्र बैंकमा कूल २५ वटा विभाग, महाशाखा र युनिटहरू छन्। जसमध्ये थापाथलीमा बैंकिङ विभाग र मुद्रा व्यवस्थापन विभाग छन्। उक्त भवनमा हाल भक्तपुरको बोडेमा रहेको बैंकिङ ट्रेनिङ सेन्टरलाई समेत राख्ने गरी भवन निर्माण गरिएको हो। साथै, बालुवाटरमा रहेको नयाँ भवनमा सम्पत्ति तथा सेवा व्यवस्थापन विभाग, कानुन विभाग, मानव संशाधन विभाग, वित्त व्यवस्थापन विभाग र भुक्तानी प्रणाली विभाग गरी पाँच वटा विभाग छन्।
उक्त भवनमा गभर्नर तथा डेपुटी गभर्नर कार्यालय, विदेशी व्यवस्थापन विभाग, आन्तरिक लेखापरीक्षण विभाग, सूचना प्रविधि विभाग सर्ने प्रक्रियामा छन्। दरबारमार्गमा रहेको संस्थागत योजना तथा जोखिम व्यवस्थापन विभागलाई र एनआरएन भवनमा रहेको आर्थिक अनुसन्धान विभाग र मौद्रिक व्यवस्थापन विभागलाई पनि बालुवाटारको नयाँ भवनमा सार्न लागिएको छ। राष्ट्र बैंकको सबै सुपरिवेक्षण विभाग र महाशाखालाई अहिले सञ्चालनमा रहेको पुरानो भवन (गभर्नर कार्यालय रहेको भवन)मा सार्न लागिएको छ।
राष्ट्र बैंकको केन्द्रीय कार्यालय बालुवाटारको नयाँ भवनसहितको सबै आफ्नै भवनहरूमा भाडामा रहेको सबै विभाग सार्ने गरी काम इन्टिरियर डिजाइनको काम गर्नुपर्ने माग त्यहाँका कर्मचारी युनियनहरूले पनि राख्दै आएका थिए।
भवन हस्तान्तरण भएको एक वर्षसम्म केही कैफियत आएमा निर्माण व्यवसायीले पुननिर्माण गरिदिनुपर्ने हुन्छ। बालुवाटारको यस्तो सम्झौता चैतमा र थापाथलीको असोजमा सकिन्छ। कैफियत के आउँछ भन्ने कुरा एकीन गर्नका लागि भए पनि राष्ट्र बैंक व्यवस्थापनले आवश्यक टेबल कुर्सीको समेत व्यवस्थापन नगरी विभिन्न विभागहरूलाई नयाँ भवनमा सारिरहेको छ।
‘हामी आफ्नै टेबल कुर्सी लिएर नयाँ भवनमा सरेका छौँ। अन्य विभागबाट सरुवा भएर आउने वा नयाँ भर्ना हुने कर्मचारीलाईका लागि टेबल कुर्सी छैन,’ ती कर्मचारीले भने, ‘नयाँ गभर्नर आएपछि मात्रै ठेक्काको कामहरू सुरु हुने देखिन्छ। अहिले त धेरै वटा ठेक्का प्रक्रिया सूचना निकाल्ने र विविध समस्या देखाउँदै बीचमा रद्द गर्ने मात्रै भइरहेको छ।’
राष्ट्र बैंकको पुरानो नेतृत्वले आफ्नो जिम्मेवारी अन्तिम समयमा बिर्सिदा कर्मचारीहरूले सास्ती खेपिरहेको उनको भनाइ। राष्ट्र बैंकले हाल विभिन्न स्थानमा भाडामा रहेका कार्यालय आगामी असारभित्र नयाँ भवनमा सार्नु पर्छ। तर, बैंक व्यवस्थापनले आवश्यक तयारी गरेको देखिँदैन। यदि, समयमै स्थानान्तरण हुन नसके बैंकले भाडाको म्याद थप्नुपर्ने वा अन्य वित्तीय बोझ व्यहोर्नुपर्ने स्थिति आउन सक्छ।
-1741480500.jpg)
