नेताज्यु, आफ्नै कुकर्मले शिर नझुकोस्

गत निर्वाचनहरूका केही सम्झना गरौं । स्थानीय तहको निर्वाचन सम्पन्न भएको एक वर्ष पूरा भयो । वैशाख ०७४ देखि असोजसम्म तीन चरणमा भएको स्थानीय तहको निर्वाचनबाट चार महानगरपालिका, १३ उपमहानगरपालिका, दुई सय ७६ नगरपालिका र चार सय ६० गाउँपालिकामा हजारौं जनप्रतिनिधि निर्वाचित भए । यस्तै, प्रदेशसभा र प्रतिनिधिसभाको निर्वाचन भएको पनि नौ महिना भइसक्यो । मंसिर ०७४ मा भएको प्रदेशसभा र प्रतिनिधिसभाको निर्वाचनबाट प्रतिनिधिसभा, प्रदेशसभा र राष्ट्रियसभा गठन भए । राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको निर्वाचन भयो । सबै निर्वाचनमा गरी एक करोड पाँच लाख जनताले प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष भाग लिए ।

यसको अर्थ लामो अन्तरालपछि स्थानीय तहमा जनप्रतिनिधिहरू आए । संघीय संरचनाअनुसार पहिलो पटक प्रदेशमा सरकार बने । संघीय व्यवस्थापिकाले काम थाल्यो । दुई तिहाइको वामपन्थी सरकार बन्यो । निश्चय नै यी ऐतिहासिक महत्वका विषयहरू हुन् । यी उपलब्धिहरूले सयौंको संख्यामा राजनीतिक नियुक्तिहरू सृजना भए । सबै तहमा जोडजाड गर्दा झण्डै पाँच हजारले राजनीतिक नियुक्ति पाए होलान् ।

प्रश्नहरू आउँछन्, यावत् उपलब्धिहरूको अर्थ के हो ? लोकतन्त्रमा निर्वाचन र निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरूको अर्थ के हुन्छ ? जनताले किन भोट हाल्छन् ? र, भोट हालेवापत जनताले के पाउनुपर्छ ? निर्वाचन कुनै प्रकृया मात्र हो कि यसमा जनताका सपनाहरू पनि सन्निहित हुन्छन् ?

माथिका प्रश्नहरूको उत्तर खोज्ने समय कहिले आउँछ थाहा छैन । केही मान्छेहरू भन्छन्- जनप्रतिनिधिमुलक संस्थाहरूको मूल्यांकन गर्ने बेला अझै भएको छैन । ठीकै हो, हतार नगरौं । तर, ढिलो गर्नु पनि हतार गर्नुजस्तै गल्ती हुनसक्छ । अतः आजलाई भने ध्यानाकर्षण मात्र गरौं ।

अनुमान गरौं

हजुर, सर्वप्रथम अनुमान गरौं । सबै तहका जनप्रतिनिधिहरूका लागि राज्यले गर्ने खर्च कति होला ? त्यो पैसा कहाँबाट र कसरी आउँछ ? त्यो खर्चबाट हुनुपर्ने उपलब्धि के हो ? हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूका लागि हुने वार्षिक खर्च शायद अर्बमा हुनसक्छ । तलब, भत्ता, यातायात, इन्धन, अतिथि सत्कार, आवास, सचिवालय । त्यो पैसा निश्चय नै जनताले तिर्ने हो । यत्रो जनशक्ति र खर्चको हिसाबकिताब गरेपछि प्रश्न स्वाभाविक हुन्छ- के अब देश बन्छ ? के विकासले गति लिन्छ ? के नेताहरूले सुशासन, सामाजिक न्याय र असल संस्कारको इतिहास बनाउँछन् ? कि उनीहरू तीव्र भ्रष्टाचार, गतिहीनता र अहंकारको कलंकमा रमाउलान् ? शायद हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूको अग्निपरीक्षा शुरु भएको छ ।

इतिहासले हाम्रा नेताहरूलाई दुई वटा बाटो दिएको छ । एउटा बाटो छ पौरखको । त्यो स्वर्गको बाटो हो । अर्को बाटो छ बर्बादीको । त्यो नर्कको बाटो हो । नेताहरूलाई प्रश्न सोधौं, तपाईं कुन बाटो जाने महाशय ? तपाईं गर्वयोग्य मान्छे बन्ने कि चालु, भ्रष्ट र लम्पट ?

नेपाली राजनीति यतिबेला आशा र आशंकाको बीचमा छ । जनप्रतिनिधिहरू पनि आशा र आशंकाको बीचमा छन् । जनतामा सकारात्मक अपेक्षाहरू त छन् तर सँगै पहाडजस्ता आशंकाहरू पनि छन् । कसरी आशंकाहरूलाई आशामा बदल्ने होला ? कसरी गतिहीनतालाई गतिशीलताले जित्ने होला ? कसरी अविश्वासलाई विश्वासमा फेर्ने होला ? 

यी प्रश्नहरू यसकारण महत्त्वपूर्ण छन् कि यहींबाट सफलता र असफलताका दुई वटा बाटा छुटिन्छन् । शायद प्रत्येक देशको इतिहासमा यस्ता दिनहरू आउँछन्, जहाँ विगत र भविष्यको पौंठेजोरी चल्छ । हाम्रो विगत आशंकाहरूले भरिएको छ । हाम्रो विगत गतिहीनताले भरिएको छ । हाम्रो विगत अविश्वासले भरिएको छ । अब फेरि पूरानै बाटो जाने कि आशा, गतिशीलता र विश्वासको नयाँ बाटो समाउने ? यो प्रश्न हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूलाई । यो प्रश्न हाम्रा नेताहरूलाई । यो प्रश्न राज्यकोषबाट सुविधा लिनेहरूलाई । यो कुनै नकारात्मक टिप्पणी होइन । यो शालीन आग्रह हो ।
 

विगतको समीक्षा

निश्चय नै हामीसँग राजनीतिक आन्दोलनको गौरवपूर्ण इतिहास छ । तर, राजनीतिक परिवर्तनलाई हामीले जनताको समृद्धि, सुशासन र सामाजिक न्यायसँग जोड्न सकेनौं । राजनीतिक परिवर्तनले जनताको अवस्था फेर्न सकेन । अतः भन्नैपर्छ- हामीसँग राजनीतिक बेथितिका बग्रेल्ति दुःखद अनुभवहरू छन् । किन यस्तो भयो ?

किनभने, हाम्रो राजनीतिसँग सत्य र निष्ठाको तागत रहेन । नेताहरूमा जम्मेवारीबोध देखिएन । राजनीति अनेकौं भ्रमहरूको खेतीपातीमा फस्यो । सिद्धान्तको भ्रम, व्यवहारको भ्रम, लोकतन्त्रको भ्रम र समाजवादको भ्रम । कुरा सबैले ठूला-ठूला गरे तर साना-साना आवश्यकतामा कसैको ध्यान पुगेन । साधारण मान्छेलाई लाग्न थाल्यो, 'कहिल्यै वचनमा नटिक्नु, हरेक दिन षडयन्त्रमा रमाउनु, जनतालाई ढाँट्नु, छलछाम गर्नु र सधैं कुर्सीका लागि लड्नु नेपाली राजनीतिको साझा चरित्र हो ।'

नेपाली मध्यमवर्गले ठान्छ- 'शक्ति र सम्पत्ति' हाम्रा नेताहरूको कमजोरी हो । तीव्र विकास चाहनेहरू राजनीतिको 'गति, सृजनशीलता र शुद्धतामाथि' शंका गर्छन् । हाम्रो युवा वर्ग पछिल्लो राजनीतिसँग विश्वस्त छैन । ऊ मुलतः परिणाम चाहन्छ । कुरा मात्र गर्ने राजनीति उसको छनोट होइन । सामाजिक न्यायको अपेक्षा गर्नेहरूलाई लाग्छ- यो विषयमा हाम्रा नेताहरू 'संवेदनशील' छैनन् । यी जनताका आफ्नै अनुभवहरू हुन् । यी अनुभवहरूले भन्छन्- 'सुशासन र सदाचार'का राजनीतिक दलीलहरू हावादारी कुरा हुन् ।

किन यति धेरै नकारात्मक छ जनता र नेताहरूको सम्बन्ध ? राजनीतिप्रति किन यति धेरै अविश्वास छ जनतामा ? के हाम्रा गाउँदेखि केन्द्रसम्मका जनप्रतिनिधिहरूले यस्ता आशंकाहरू हटाउलान् ? सबैलाई थाहा छ, जनता र नेताहरू विकासका सहयात्री हुन् । सहयात्रीहरू बीच जब आशंकाहरू रहन्छन्, यात्रा सुखद हुँदैन । सुखद सहयात्राबिना गन्तव्यमा पुग्न सकिँदैन । नभुलौं, जनप्रतिनिधि बन्नु जनताको मत पाउनु मात्र होइन, मन पाउनु हो । के हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूले जनताको मन जित्लान् ? जुन विन्दुबाट हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूले जनताको विश्वास पाउलान्, शायद हाम्रो सुखद भविष्यतर्फको यात्रा त्यही विन्दुबाट प्रारम्भ हुनेछ ।

कामको केन्द्रविन्दु

पछिल्लो समय केही आशंकाहरू सृजना भएका छन् । स्थानीय तहमा चर्को कर, जनप्रतिनिधिहरूमा सुविधामोह र गतिहीनता स्पष्ट देखिन्छ । नीतिगत अन्योल कायम छ । प्रदेशहरूले काम थाल्न सकेका छैनन् । प्रदेशको व्यवस्थापिका कामविहीन छ । प्रदेश सरकारले टेक्ने कता, समाउने कता भेउ पाउन सकेको देखिँदैन । केन्द्रीय सरकार या त रेलको कुरा गर्छ अथवा केही कुरै गर्दैन । प्रश्नहरू छन्- कामको केन्द्रविन्दु कता हो ? जनप्रतिनिधिहरूले गर्नै नहुने कामहरू के हुन् ?

फेरि उही प्रश्न- कामको मलभूत केन्द्रविन्दु के हो ? हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूले सोच्नुपर्ने यो आधारभूत प्रश्न हो । आधारभूत प्रश्नहरूको जवाफ खोज्न आधारभूत तहमै जानु राम्रो हुन्छ । पछिल्ला तथ्यांकहरूले भन्छन्- नेपालमा १२ प्रतिशत जमिन मात्र महिलाहरूको नाममा छ । एक पटक राष्ट्रपति, प्रधानन्यायाधीश र सभामुख सबै पदमा महिलाहरू पुगे पनि हाम्रा ग्रामीण महिलाहरू आँशुको जिन्दगी जिउन बाध्य छन् ।

ग्रामीण किसानहरूको जीवनमा कतै खुशीहाली छैन । बेदर्तावाल मोहीहरूको संख्या लाखभन्दा माथि छ । भूमि सदुपयोग नीति कार्यान्वयनमा छैन । मलको अनुदानले कृषि क्षेत्रका पीडालाई मल्हम लगाउँदैन । न त बीउ, न त प्रविधि । अझै पनि आकाशे पानीमाथि भरपर्ने किसानहरूको संख्या आधा छ । चर्को मूल्यवृद्धि, कालोबजारी र गुणस्तरहीनताले साधारण उपभोक्ता मारमा छन् । दलित, गरिब र कामदारहरूका सपना हरेक दिन जन्मन्छन् र मर्छन् । तर, समवेदना र सुविधा कतै छैन । यी हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूले काम थाल्नुपर्ने आधारभूत मुद्दाहरू हुन् ।
 

विद्यालयमा पढाइ छैन । हिजो निजी शिक्षण संस्थालाई बन्द गराउनेहरू आज त्यसैका मालिक छन् । न त वैज्ञानिक शिक्षा, न त रोजगारी । अस्पताल महँगो छ । गाउँमा औषधी छैन । विदेशमा मजदूरी गरेर देश फर्किएका युवा सरकारकै मान्छेहरूबाट लुटिन्छन् । हत्या, अपहरण र लुटपाट दिनदहाडै हुन्छ । बलात्कारका दोषीहरू बर्दीमा घुम्छन् र जनप्रतिनिधिहरू मिलापत्रमा साक्षी बस्छन् । बडे-बडे समाजवादीहरू भएको देशमा 'क्रोनी क्यापिटालिजम' ? यो के हो ?

हाम्रो विकास प्राथमिकता र मोडेल के हो ? स्थानीय तहका नेताहरू पनि ठूला-ठूला कुरा गर्न माहिर छन् । तर, साना मान्छेहरूलाई साना-साना परिवर्तनहरू चाहिन्छ । लोकतन्त्र र विकासलाई जोड्ने प्राथमिक कडी नै जनता हुन् । अतः विकास प्रकृयामा जनताको सहभागिता कसरी सुनिश्चित हुन्छ ? जनप्रतिनिधिहरूले यस्ता प्रश्नहरूमा काम गर्नुपर्ला ।

भख्खर मात्र गरिएको कालोपत्रे अर्को महिना उप्किन्छ । १० महिना निदाउने र असारमा विकासको खेती गर्नेहरूले निरन्तर भ्रष्टाचारको रोपाईं गरिरहेका छन् । सडकमा धुलो, खाल्डाखुल्डी र अराजकता छ । पूर्वाधारहरू अलपत्र छन् । कहाँ गए सार्वजनिक थितिका कुरा ? कहाँ गए सुशासनका प्रतिबद्धता ?

सरकारी तथा सार्वजनिक सेवा क्षेत्रमा अनगिन्ती बेथिति छन् । दुर्भाग्य, हरेक बेथितिका पछाडि साना-ठूला नेताहरूको आडभरोसा छ । त्यसैले प्रश्न स्वाभाविक हुन्छ- हाम्रो राजनीति यस्ता अनेकौंं बेथितिहरूबाट कसरी माथि उठ्ला ? हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूको निष्ठाको संकल्प के हो ? कि त चुनावका बाचाहरू सबै भ्रम थिए भन्नुपर्‍यो या त व्यवहारबाटै जवाफ दिनुपर्‍यो ।

पार्टी खोल्ने, जनतालाई सपना देखाउने र सत्ताको खेती गर्नेबाहेक राजनीतिको अरू कुनै दायित्व हुँदैन ? मुख्यतः राजनीतिमा गुमेको दायित्व पुनःस्थापित गर्नु आजको मुख्य काम हो । के हाम्रा सबै तहका सरकारहरूले विगतका कमजोरीहरू सच्याउँछन् ? उही शैली, प्रवृत्ति र प्रयोगले नयाँ गन्तव्यमा पुग्न सकिँदैन । नयाँ गन्तव्यमा पुग्न नयाँ बाटो हिँड्नुपर्छ । सफलताको यो सूत्र हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूलाई पक्कै थाहा छ ।

उत्प्रेरणाको स्रोत

हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूको उत्प्रेरणाको स्रोत के हो ? धन, दौलत, सस्तो लोकप्रियता र कुर्सी कि विचार, मूल्यमान्यता, परिवर्तन र समृद्धि ? इतिहासका शिखर मान्छेहरूको जीवनले भन्छ- उत्प्रेरणाको मुख्य स्रोत 'जनता' हुन् । यहींनेर केही प्रेरणादायी नामहरू स्मरण गरौं । जस्तो कि महात्मा गान्धी । उनी आफ्नो सिद्धान्तका आफैं अभ्यासकर्ता थिए । उनको जीवन शान्ति, लोकतन्त्र, सदाचार र स्वराजका लागि समर्पित थियो । उनी तपस्वी थिए । सादा जीवन र उच्च आदर्श उनको जीवन सूत्र थियो ।

निश्चय नै गान्धी ठूलो नाम हो । र, आज हाम्रा धेरै नेतालाई आ-आफ्नो तहको गान्धी बन्ने सुअवसर प्राप्त छ । के हाम्रा स्थानीय तह, प्रदेश र केन्द्रका नेताहरू आ-आफ्नो तहको गान्धी बन्लान् ? यहींनेर नेल्सन मन्डेलाको प्रसंग जोडौं । मन्डेला आजको विश्वका सर्वाधिक उच्च पुरुष हुन् । उनले जातीय समानता, मानव अधिकार र लोकतन्त्रका लागि अविश्वसनीय त्याग गरे । मुलतः उनी मान्छेलाई जातभन्दा माथिबाट हेर्थे । उनकै नेतृत्वमा दक्षिण अफ्रिका गोराहरूको समेत मातृभूमि बनेको छ ।

के हाम्रा नेताहरू आफ्नो गाउँ, ठाउँका मन्डेला बन्लान् ? मार्टिन लुथर किङले जीवनभर सामाजिक न्यायका लागि बोले । उनले निर्धाहरूमा आशाको सञ्चार गरे । उनको जीवन गरिमापूर्ण थियो । के हाम्रा नेताहरू गरिमापूर्ण जीवनका लागि अविचलित रहलान् ?

माक्र्सवादीहरूले पटक-पटक पढेकै हुनुपर्छ, कार्ल माक्र्ससँग आफ्नी छोरीको मृत्युमा कात्रो किन्ने पैसा पनि थिएन । तर, असाध्य गरिबीमा पनि उनले आफ्नो आस्थालाई धरमराउन दिएनन् । लेनिनको 'फाटेको कोट लगाऊ र नयाँ किताब किन' भन्ने सन्दर्भ धेरैलाई थाहा छ । नेपालमै पनि बीपी, पुष्पलाल, कृष्णप्रसाद, मनमोहन, गणेशमान, मदनका नामहरू पटक-पटक लिइन्छन् । उनीहरूले शानदार जीवन बाँचे । उनीहरू ढोंगी थिएनन् । उनीहरूले जे भने, त्यही गरे । उनीहरूको अर्थमा राजनीति त्याग, समर्पण र परिवर्तनको महायज्ञ थियो । राजनीतिलाई उनीहरूले सत्यको लडाईं बनाए ।

के हाम्रा नेताहरू आफ्नै राजनीतिका आदर्शहरूबाट सिक्ने सामथ्र्य राख्छन् ? साना-साना काम गरेर आदर्श स्थापित गर्न सकिन्छ । हरेक जनप्रतिनिधिलाई आफ्नो तहको गान्धी, मन्डेला, बीपी, पुष्पलाल, मनमोहन बन्ने अवसर छ । निश्चय नै केही फरक, सानै सही तर महत्वपूर्ण काम गर्ने संकल्प भयो भने सफलता टाढा छैन । अन्यथा, हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूको असफलतालाई कसैले रोक्न सक्दैन ।

सिद्धान्त पढ्नु, सिद्धान्त भन्नु र सिद्धान्तमा टिक्नु अलग कुरा रहेछ । नेपाली राजनीतिका पछिल्ला घटनाहरूले सिद्धान्त र व्यवहारका अनेकौं असंगतिहरूलाई उदांगो बनाएका छन् । हाम्रा नेताहरू सिद्धान्त भन्न सक्छन् । तर, हामीलाई सिद्धान्तको जनमुखी प्रयोग चाहिएको हो । राम्रो बोलेर के हुन्छ, जब व्यवहारमा कोही सबैभन्दा दुष्ट छ भने ?

यसर्थ नै जनता समग्र राजनीतिप्रति आशंका गर्छन् । नेताहरूलाई जाँच्ने जनतासँग सजिलो उपाय छ । उनीहरू छलछाम, सौदाबाजी र तिकडमबाट नभई आफ्नै जीवनसँग जोडेर नेताहरूको परीक्षा लिन्छन् । जनता साना-साना खुशी चाहन्छन् । जनता दैनिक जीवनमा परिवर्तन चाहन्छन् । शान्ति, सुरक्षा, स्कुल, अस्पताल, रोजगारी, खेत खलियान, पानी, मल, सिँचाइ । यी यस्ता विषय हुन्, जसका लागि जनताले निरन्तर सपना देखेका छन् । जनता आफ्ना सपनाहरू पूरा हुने दिन गनेर बसेका छन् । अब पर्खिने समय छैन । यसको अर्थ हो, यो परीक्षामा उत्तीर्ण हुनुबाहेक हाम्रा जनप्रतिनिधिहरूलाई अरू कुनै सुविधा प्राप्त छैन ।

चुनाव सकियो । चुनाव सकिएको महिनौं भइसक्यो । नेताज्यु, तपाईं सत्तामा हुनुहुन्छ । अब सम्झनायोग्य काम गर्नुहोला । महाशय, आफ्नै जीवनको लय मिलाउनुहोला । अन्यथा, भोलि फेरि चुनाव आउँछ, त्यसबेला आफ्नै कुकर्मले तपाईंको शिर नझुकोस् ।