काठमाडौं। लगातार नाफामा गइरहेका कतिपय कम्पनी प्रारम्भिक सार्वजनिक निष्कासन (आईपीओ) ल्याएपछि निरन्तर घाटामा जाने प्रवृत्ति देखिरहेको छ।
कतिपय कम्पनीले आईपीओ निष्कासनपछि एकपटक पनि नाफा कमाउन नसकेको स्थिति छ। आईपीओ निष्कासनपछि घाटामा जाने प्रवृत्ति देखिरहँदा अर्कोतर्फ सूचीकृत भएर बन्द हुने कम्पनीको संख्या पनि ठूलै छ।
सूचीकृत कम्पनीहरू एकपछि अर्को गर्दै यो स्थितिमा जान थालेपछि आईपीओ निष्कासन अनुमति प्रक्रियामाथि मात्रै प्रश्न उठेको छैन, कम्पनीहरूले सेयरलाई नै प्रोडक्ट बनाएर बेच्न उद्धत भएको देखिन्छ। उत्पादन तथा सेवा प्रवाह गर्ने कम्पनी आईपिओलाई नै प्रोडक्ट मानेर अगाडि बढ्न थालेकाले यसमा नियामकले ध्यान दिनुपर्ने बेला आएको छ।
कुनै पनि कम्पनी स्थापित भएपछि उसको काम भनेको सेवा प्रवाह गर्ने तथा उत्पादनमा लाग्ने हो। तर, नेपाली बजारमा कम्पनीहरू स्थापनापछि सेवा प्रवाह तथा उत्पादनको कामलाई बिर्सिएर सेयर बेच्ने कार्यमा उद्धत भएको पछिल्ला केही घटनाले प्रमाणित गरेको छ।
सेयर लगानीकर्ता डमरु बल्लभ घिमिरे नेपाली पुँजी बजारमा कुनै कम्पनी आईपीओमा जाने विषयलाई हलुका ढंगमा लिँदा यस्तो स्थिति सिर्जना भएको बताउँछन्।
‘अहिले कुनै कम्पनी आईपीओमा जान दुई वर्ष जसोतसो नाफा देखाउँछन्। यसपछि लकिङ अवधि नखुल्दासम्म अर्थात् प्रमोटरले सेयर बिक्री नगर्दासम्म सो कम्पनीलाई राम्रो देखाइन्छ,’ घिमिरे भन्छन्, ‘त्यसपछि व्यवस्थापन भद्रगोल बनाएर छाडिन्छ र कम्पनी नै बन्द भएर जान्छ।’ नियामकले नियामकीय भूमिका सही ढंगमा निर्वाह गर्न नसक्दा र आईपीओ निष्कासन अनुमति दिने मापदण्ड बढी लचक हुँदा समस्या सिर्जना भएको घिमिरे बताउँछन्।
बजारमा कम्पनी सञ्चालनको केही वर्षमा सर्वसाधारणमा सेयर लैजाने र त्यसपछि सबै बेचेर ३–४ वर्षमा निस्किने क्रम तीब्र छ। सेयर सर्वसाधारणमा वितरण गरेपछि कम्पनीको मतलब नगर्ने तथा बन्द हुनेक्रम बढ्दो छ।
सूचीकृत कम्पनी नै बन्द हुनेक्रम बढ्दै जाँदा नेपाल धितोपत्र बोर्ड (सेबोन)मा आईपीओ निष्कासन अनुमति पर्खाइमा दर्जनौं कम्पनी छन्। तर, सूचीकृत कम्पनी बन्द हुँदै जाने र निष्कासन अनुमति पाउनसाथ घाटामा जाने प्रवृत्तिले यसमा थप चुनौती थपेको देखिन्छ।
बजारमा कम्पनी सञ्चालनको केही वर्षमा सर्वसाधारणमा सेयर लैजाने र त्यसपछि सबै बेचेर ३–४ वर्षमा निस्किने क्रम तीब्र छ। सेयर सर्वसाधारणमा वितरण गरेपछि कम्पनीको मतलब नगर्ने तथा बन्द हुनेक्रम बढ्दो छ।
‘प्रमोटरले आफ्नो सेयर बिक्री गरेपछि कम्पनी डाँवाडोल बनाउने, साधारण सभामा कोरम नपुग्ने समस्या धेरैमा छ। यसलाई सही ट्र्याकमा ल्याउन काम गर्नुपर्नेमा हाम्रोमा आईपिओ प्रस्तावलाई पास गराउन मात्रै बल गर्ने र हचुवाको भरमा स्वीकृति दिने प्रचलन देखिन्छ,’ घिमिरे भन्छन्, ‘यही स्थिति कायम रहने हो भने आगामी केही वर्षमा धेरै कम्पनी डुब्ने र भयावह स्थिति सिर्जना हुने देखिन्छ।’
दर्जनौं पुराना सूचीकृत कम्पनी बन्द भएको, राम्रै भनिएका तीन दर्जन बढी कम्पनी डामाडोल रहेको तथा हालसम्म ६ दर्जन बढी कम्पनी डिलिस्टेट भएको आफैंले देखेको घिमिरे बताउँछन्। हाल हचुवाका भरमा आईपीओ अनुमति दिएका जलविद्युत्, सिमेन्टलगायत क्षेत्रका कम्पनीमा समस्या पैदा हुने उनको भनाइ छ।
सूचीकृत हुनासाथै कतिपयमा समस्या देखिएकाले लगानीकर्ताले सबै सेयर लिन नहुने र आईपीओ भर्दासमेत विचार पुर्याउनुपर्ने सुझाव घिमिरेको छ।
हुन त, सांसरभरि नै कुनै पनि कम्पनी सूचीकृत गर्ने विषय धेरै जटिल हो। कुनै पनि निजी कम्पनीमा सर्वासाधारण जोड्ने विषय सामान्य होइन। राम्रा कम्पनीले मात्रै पब्लिकमा सेयर जारी गर्न पाउन् भन्ने चाहना सबैको हुन्छ।
तर, नेपालमा सेयर जारीको प्रावधान सजिला राखिएका छन्। यसले गर्दा पनि कुनै कम्पनी दुई वर्ष नाफामा जाने र त्यसपछि सेयर सर्वसाधारणमा बिक्री गरेर बाहिरिने गरेको देखिन्छ।
नेपाली पुँजी बजारमा उत्पादनमूलक कम्पनी सहभागी गराउने भन्दै बुक बिल्डिङ प्रणाली सुरु गरे पनि त्यो सुरुमै विवादमा परेको छ। उत्पादनमूलक कम्पनीलाई पुँजीबजारमा ल्याउने बुक बिल्डिङ प्रक्रिया विश्वमै स्थापित र राम्रो देखिएको छ। नेपालमा भने सुरुआतमै यो अवधारणामा समस्या पैदा भएको छ।
अर्कोतर्फ, प्रिमियम आईपीओतर्फको स्थिति पनि उस्तै छ। राम्रो काम गर्न नसकेका कम्पनीलाई बजारमा भित्र्याएर बजार राम्रो हुँदैन नै, नागरिकको ठूलो लगानी पनि डुबेर जान्छ।
हाम्रोमा नाफा कमाउन नसकेका, उत्पादनको काम गर्न नसकेका तथा क्षमतामा ह्रास आएका कम्पनी नै बढी सुचीकृत हुने लहर चलेको देखिन्छ।
सेयरबजार राम्रो हुन सूचीकृत कम्पनी सबल हुनुपर्छ र उनीहरूको उत्पादन पनि राम्रो रहनुपर्छ। कम्पनीहरू पर्याप्त नाफा कमाउन सक्ने हुनुपर्छ। सर्वसाधारणका लगानी जोखिममा पर्ने किसिमको हुनु हुँदैन। तर, हाम्रोमा नाफा कमाउन नसकेका, उत्पादनको काम गर्न नसकेका तथा क्षमतामा ह्रास आएका कम्पनी नै बढी सुचीकृत हुने लहर चलेको देखिन्छ।
कुनै कम्पनी आईपीओमा आउँदा पुँजी संकलन गर्नभन्दा पनि सेयरलाई प्रोडक्टको रूपमा ल्याएर बिक्री गर्ने कार्यमा केन्द्रीत भएर आएको स्थिति देखिन्छ। नेपाल धितोपत्र दलाल व्यवसायी संघ (स्टक ब्रोकर एसोसिएसन) का पूर्वअध्यक्ष भरत रानाभाट कम्पनी सञ्चालन गर्नुभन्दा नेप्सेमा सूचीकृत भएर बाहिँरिदा फाइदा हुने देखिएपछि व्यवसायी नियोजि तरुपमै आईपिओ निष्कासनमा जाने गरेको स्थिति देखिएको बताउँछन्।
‘कम्पनी सञ्चालन गरेर बस्नुभन्दा नेप्सेमा सूचीकृत गरी बाहिँरिदा फाइदा देखेपछि एक्जिट प्लानसहित आईपीओमा जाने गरेको प्रवृत्ति बजारमा देखिन्छ। लकइन अवधि सकिएसँगै व्यवस्थापन सेयर बिक्री गरी बाहिँरिदा त्यसमा नागरिकको लगानी मात्रै डुब्छ,’ रानाभाट भन्छन्, ‘यसलाई नियमन गरेर प्रमोटरको सेयर रहिरहने र कमजोर कम्पनीलाई आईपिओमा जान नदिने नीति अवलम्बन गर्न आवश्यक छ।’
नेपाल राष्ट्र बैंक तथा बिमा प्राधिकरणजस्ता निकायले अनुमति दिएका संस्था तथा कम्पनीहरू अनिवार्य सार्वजनिक निष्कासमा जानुपर्ने व्यवस्थाका कारण पनि बजारमा कमजोर कम्पनीको उपस्थिति बढेको उनको तर्क छ।
कमजोर कम्पनीलाई सूचीकृत गराउन छाडेर राम्रो र प्रतिफल दिन सक्ने कम्पनी पर्याप्त रहेकाले तिनलाई बजारमा ल्याउनुपर्ने आवश्यकता रहेको रानाभाट बताउँछन्। नेप्सेमा सूचीकृत भएपछि पनि त्यस्ता कम्पनीको वित्तीय विवरण माग गर्दै नियमन गर्ने तथा आईपीओमा कम्पनी लगेर सहजै बाहिँरिन सक्ने स्थितिलाई पनि सुधार गर्नुपर्ने रानाभाटको भनाइ छ।
-1741480500.jpg)
