बूढो कांग्रेस र युवा सपना 

कांग्रेस महासमिति बैठकले मूलतः चार कुरा ‘मिस’ गर्‍यो । पहिलो, कोइराला परिवारको वंश परम्परा । दोस्रो, बिपीको चिन्तनधारा । तेस्रो, राजनीतिक इतिहास । चौथो, नयाँ पुस्ताको सिर्जनशीलता । 

कांग्रेस इतिहासमा कोइराला परिवारको आफ्नै योगदान छ । जस्तै : दुःखमा पनि धीर गम्भीर कोइराला परिवार र त्यसको ‘एलिटनेस’ ले मूलतः कांग्रेस पार्टीको ‘डिएनए’ निर्माणमा सबैभन्दा धेरै भूमिका खेल्यो । उनीहरूकै कारण हुनुपर्छ कांग्रेसले सम्भवतः नाम र बदनाम दुवै कमायो । ७० वर्ष बित्यो । अहिले कांग्रेसमा कोइराला परिवारको वंश परम्परामा क्रमभंग भएको छ । स्वभावतः यो क्रमभंगताले कांग्रेसको नाम र बदनामको इतिहास पनि सकिँदैछ । यस्तो लाग्छ, आजका लागि ‘गुमनामी’ नै कांग्रेसको सबैभन्दा ठूलो संकट हो ।

कांग्रेसको महासमिति बैठक सकियो । महासमितिको बैठक आयोजना हुनु र सकिनु यस्तो भयो मानौं कि एउटा कर्मकाण्ड सकियो । देउवालाई हाइसन्चो भयो । गुट–उपगुटलाई आआफ्ना बूढा सपना र अहंकार पोख्न मौका मिल्यो । सायद सहभागीलाई पनि मजै हुनुपर्छ । अनेक फुटकर प्रहसन र परिहास भए । हास्नका लागि अनेक कर्मकाण्ड चल्यो । तर गम्भीर परिणाम चाहनेहरूलाई बैठकले के दियो ? बिपी चिन्तन र समाजवादको कुरा गर्नेहरूलाई बैठकले कसरी आश्वस्त पार्‍यो ? बैठकले गतिहीनता चिर्न सकेन । नेपालका सबैभन्दा योग्य भनिएका राजनेता बिपीको पार्टीमा वैचारिक शून्यता र राजनीतिक संकट ? बिपीलाई ‘मिस’ गर्न अरू के चाहियो ?

सयौं आन्दोलनले बनेको पार्टी हो कांग्रेस । यसको इतिहास सुन्दर छ । तर अबको राजनीतिक गन्तव्य के हो ? यति साधारण तर अनिवार्य प्रश्नमा बैठकले कुनै योगदान गर्न सकेन । न त बैठकमा प्रदीप गिरी बोलेको सुनियो, न त समाजवाद, सामाजिक न्याय र लोकतन्त्रका लागि उल्लेख्य आह्वान नै भयो । राजनीतिक दस्ताबेज आफैं निरासाजनक त थियो नै निर्णयहरूमा कुनै इतिहासबोध देखिएन । राजनीतिक कार्यभारमा यति धेरै अलमल सायद कांग्रेस इतिहासमा कहिल्यै थिएन ।

भन्नुपर्दैन फेरि पनि कांग्रेसको युवा पुस्ता यो बैठकमा कतै दृष्टिगोचर भएन । प्रदीप, धनराज, गगन, विश्वप्रकाशजस्ता युवाको न त पकड देखियो न त बूढाहरूको आत्मसमीक्षा । बूढा पुस्ताको तिक्तता, गनगन, गुटको आग्रह पूर्वाग्रह छिचोल्ने र पार्टीलाई नयाँ शिराबाट अगाडि लैजाने ऊर्जा भएका युवा या त कांग्रेसमा छैनन् अथवा जो छन् सबै हुतिहारा छन् ? यो प्रश्न भुइँका कांग्रेसीको हो । उनीहरू निकै निराश देखिन्छन् ।  

यी चारवटा प्रश्नहरूको निष्कर्ष बन्छ कि कांग्रेस माहासमिति बैठक आयोजना भयो र सकियो । यसले नेपाली राजनीतिमा नयाँ आसाको रचना गर्न सकेन । आफ्नो धर्म पूरा गर्न नसक्ने कांग्रेसलाई नेपाली राजनीतिले भविष्यमा केकस्तो भूमिका देला ? वा इतिहासको गर्तमा सबै कुरा मधुरो हुँदै जाला ? आजका लागि आशंका यही नै हो ।

धर्म चर्चा

थोरै कांग्रेसको धर्म के हो परिचर्चा गरौं । चाणक्य भन्छन्, ‘जीवन्तं मृतवन्मन्ये देहिनं धर्मवर्जितम्, मृतो धर्मेण संयुक्तो दीर्घजीवी न संशयः’ अर्थात् ‘धर्मबाट विमुख मान्छे मृतवत् हुन्छ ।’ मान्छे र राजनीति कहिलेकाहीं एउटै नियतिको सिकार हुन पुग्छन् । त्यसैले त धर्मबाट विमुख पार्टी पनि मृतवत् बन्छन् । धर्म र मृत्युको यस्तो शाश्वत सम्वन्ध धेरैमा लागू हुन्छ । घामले प्रकाश नदिए, रुखले छहारी नदिए, बादलले वर्षा नदिए, मान्छेले प्रेम नदिए र राजनीतिले समृद्धि नदिए, मान्नुपर्छ यिनीहरूको धर्म सकियो । 

के नेपाली कांग्रेसले इतिहासमा आफ्नो धर्म पूरा गर्‍यो ? धेरै मान्छे यस्ता प्रश्नको नकारात्मक जबाफ दिन्छन् । उनीहरूको कथन छ, कांग्रेसले धर्म थामेको भए ‘देश यति धेरै जीर्ण र दरिद्र रहने थिएन ।’ त्यसैले त कांग्रेसका आलोचकहरू भन्छन्, ‘यो पार्टीको आत्मा मरिसक्यो ।’ आजको कांग्रेस हाड र छालाको मृतदेह मात्र हो । सम्पन्न माहासमितिको बैठकले पनि यसमा वैचारिक तथा राजनीतिक सुन्दरता थप्न सकेन ।  

मेरा एकजना परिचित छन् । गाउँमा बस्छन् । उनी बिपी पुस्ताका अन्तिम साक्षी हुन् । त्यसैले उनी नेपाली कांग्रेसका भीष्मपितामहजस्ता लाग्छन् । न पद, न प्रतिष्ठा, न आकांक्षा, न जीजीविषा । तर पनि उनको गजब आस्था छ कांग्रेसमा । आशावादी पनि छन् । तर यसपटकको महासमिति बैठकले उनलाई कुनै उज्यालो दिएन । सधैंझैं मैले सोधें-काका किन चुपचाप ? आफ्नी कुलवधु द्रौपदीको चीरहरण हुँदा चुपचाप बनेका भीष्मपितामहझैं थिए उनी । शान्त स्वरमा जबाफ दिए ‘कांग्रेस अब सकियो बाबु ।’  

उनले भने, ‘कांग्रेसमा आस्था राख्नुपर्ने कुनै ठाउँ रहेन । कुनै मूल्यमान्यता रहेन । त्यसैले कांग्रेस मर्‍यो र त्यसको गर्भबाट लठांग्रेस जन्मियो’ । पहिले पनि कुनैकुनै बेला उनि यस्तै जबाफ दिन्थे । उनले नै अर्थ दिए ‘लठांग्रेस’ माने लठैतहरूको कांग्रेस । 


 

सयौं आन्दोलनले बनेको पार्टी हो कांग्रेस । यसको इतिहास सुन्दर छ । तर अबको राजनीतिक गन्तव्य के हो ? यति साधारण तर अनिवार्य प्रश्नमा बैठकले कुनै योगदान गर्न सकेन । न त बैठकमा प्रदीप गिरी बोलेको सुनियो, न त समाजवाद, सामाजिक न्याय र लोकतन्त्रका लागि उल्लेख्य आह्वान नै भयो ।

मान्छेहरू सोच्थे, कांग्रेसमा संस्थापन भनेको कोइराला ‘खेमा’ हो । अब कोइरालाहरू रहेनन् । त्यसैले  शेरबहादुर र रामचन्द्र दुवै संस्थापन हुन पुगेका छन् । किनभने उनीहरू कुनै अलग वैचारिक ध्रुवीकरण र धारमा छैनन् । कांग्रेसमा विचारको बहस, लोकतन्त्रको नयाँ प्रस्ताव र प्रणालीगत प्रश्नमा कसैको फरक मत भेटिँदैन । जे छ व्यक्ति र सत्ताको रस्साकस्सी छ । यसरी हेर्दा त्यहाँ विचार र व्यवहारले सबै संस्थापन छन् । त्यसैले कांग्रेस संस्थापनहरूको पार्टी हो । जहाँ थोरै मान्छेमात्र बागी छन् । विचारका बागी । प्रदीप गिरीहरू भएको पार्टीमा ‘विचारशून्य महासमिति’ देख्दा बागी विचारहरू पनि मर्दैछन् कि जस्तो लाग्छ । यो निकै दुःखद अनुभूति हो । 

कांग्रेसले केही प्रश्नमाथि विचार गर्दा राम्रै हुन्थ्यो । जस्तो पहिलो कुरा ‘विचार’ नै हो । आजको कांग्रेस कुन विचारबाट निर्देशित छ ? बिपी कोइरालाका अनुसार कांग्रेस मध्यवामपन्थी पार्टी हो । आफ्नो जेल डायरी ‘फेरि सुन्दरीजल’ मा उनले कांग्रेसलाई मध्यवामपन्थी भनेका छन् । सायद बिपीले वामपन्थको तत्कालीन विश्वव्यापी प्रभाव बुझेका थिए । तर पूरा वामपन्थ उनलाई स्वीकार्य थिएन । त्यसैले उनले भने मध्यवामपन्थ । 

मध्यवामपन्थ भनेको न त वामपन्थ हो न त उग्रवामपन्थ न त दक्षिणपन्थ हो । सायद यो बिपीले आफ्ना कार्यकर्तालाई दिन चाहेको ‘भ्रम’ हो । भारतीय समाजवादी नेताहरू आचार्य नरेन्द्रदेव, राममनोहर लोहिया, जयप्रकाश नारायण आदिको बिपीमा गहिरो प्रभाव थियो । यही प्रभावमा बिपीले भने कांग्रेस प्रजातान्त्रिक समाजवादी पार्टी हो । यसरी कांग्रेस मध्यवामपन्थी, प्रजातान्त्रिक र समाजवादी भयो । तर के आजको कांग्रेस प्रजातान्त्रिक वा लोकतान्त्रिक पार्टी हो ? के कांग्रेस समाजवादी छ ? के उसको व्यवहारले कांग्रेसलाई मध्यवामपन्थी देखाउँछ ? 

कांग्रेसले विचार र व्यवहारका अनेकौं विरोधाभासलाई आफ्नो विरासतमा लिएको छ । जसबारे न त आजका नाति कांग्रेसलाई थाहा छ न त हजुरबा कांग्रेसहरू यो कुरा उनीहरूलाई बुझाउन चाहन्छन् । त्यसैले बोल्नुपर्ने युवाहरूले हो । युवाहरूले स्पष्ट बोलून् उनीहरू कता जान चाहन्छन् ? अथवा हजुरबाहरूले भनून् उनीहरू कता लैजान चाहन्छन् ? अथवा हुनु एउटा र भन्नु अर्कोको भ्रम चिर्न सके कांग्रेसले सबैका लागि भलो गरेको ठहथ्र्यो । अन्यथा इतिहासको गौरवले मात्र भविष्यको उज्यालो सुनिश्चित हुँदैन । 

तथ्यहरूको कठघरामा

तथ्यहरू आफैंले बताउँछन् कांग्रेस न मध्यवामपन्थी हो, न लोकतन्त्रवादी न त समाजवादी । पहिलो कुरा यो आधुनिक नेपाली राजनीतिको ७० वर्षे इतिहासमा ४० वर्ष मूलधारमा रह्यो । त्यसैले यो नेपालको संस्थापन  हो । संस्थापनमा बस्नेहरू वामपन्थी, मध्यवामपन्थी केही पनि हुँदैनन्, हुन्छन् संस्थापन मात्र । 

दोस्रो कुरा जगजाहेर छ, कांग्रेसको प्रजातन्त्र भोटको खेतीपाती मात्र हो । यस्तो प्रजातन्त्रलाई राजनीतिक अभियन्ताहरू औपचारिक प्रजातन्त्र मान्छन् । भोटहाल्ने प्रजातन्त्र । तर आजको प्रजातन्त्र (लोकतन्त्र) त्यो भन्दा धेरै व्यापक, विस्तारित र गहिरो हुँदैछ । लोकतन्त्रको यस्तो व्यापकताबारे कांग्रेस बुझ पचाउँछ । स्पष्ट छ, कांग्रेस परम्परागत छ । संकुचित प्रजातन्त्र उसको सीमा हो । 

त्यसो त यसले आर्थिक न्यायलाई पनि कहिल्यै विचार गरेन । खुला बजारको हिमायती कांग्रेसले जहिल्यै राज्यलाई सामाजिक उत्तरदायित्वबाट विमुख गर्दै लग्यो । २००६ सालमा जारी गरिएको नेपाली कांग्रेसको घोषणपत्रमा भनिएको छ, ‘कांग्रेस खेतमा काम गर्नेहरूको एक मात्र प्रतिनीधि र हित ठान्दछ ।’ तर व्यवहारमा कांग्रेसले न त भूमिसुधारबारे बोल्यो न त मोहियानी हकका लागि काम गर्‍यो । दलित, महिला, जनजाति, अल्संख्यक समुदाय र कामदार वर्गका समस्यालाई कांग्रेसले कहिल्यै सुनेन । उल्टो कम्युनिस्टहरूलाई तीव्र प्रतिक्रिया दिइरहँदा यो पार्टी बिस्तारै सर्वहारा शब्दकै विरोधी र कट्टर पुँजीवादी पार्टी बन्यो । 

त्यसैले पछिल्लो समय नेपालको संविधान ०७२ मा लेखिएको समाजवाद शब्दप्रति नै कांग्रेसले शंका जनाएको थियो । एउटा समाजवादी पार्टीले समाजवादमाथि शंका किन गर्छ ? सायद कांग्रेस विचार र व्यवहारको सनातनी कन्फ्युजनमा छ । यो चारित्रिक दुर्बलता हो । ठूलो पार्टीमा निरन्तर देखिएको चारित्रिक दुर्बलताकै कारण देशमा न त लोकतन्त्र संस्थागत भयो न त सामाजिक न्याय नै । यसर्थ मुलुक नबन्नुका यावत् दोषहरूको पहिलो भागीदार कांग्रेस हो । यसमा कांग्रेसले जनतासँग क्षमा याचना गरेर आफ्नो समग्र पुनर्गठन प्रक्रिया प्रारम्भ गर्दा राम्रो हुन्थ्यो । अन्यथा पुराना नेता, पुरानो विचार, पुरानो शैलीले नयाँ युगलाई हाँक्न सक्दैन । 

कांग्रेसले विचार गर्नैपर्ने दोस्रो कुरा आन्तरिक लोकतन्त्र र सुशासन हो । यी विषय उसका लागि मात्र हुन्थे त ‘कांग्रेस खत्तम होस् हामीलाई के मतलब’ भन्न सकिन्थ्यो । तर पार्टीहरू राम्रा हुन लोकतन्त्र निर्माणकै महत्त्वपूर्ण काम हो । यसर्थ कांग्रेसभित्रको लोकतन्त्र र सुशासन जनताको सरोकारको विषय हो । 

सबैलाई थाहा छ, कांग्रेस दुई पार्टीहरूको मोर्चा जस्तो छ । सभापति र वरिष्ठ नेतामा ६० : ४० को भागबन्डा हुन्छ । कार्यकर्ताहरू पार्टी कार्यालयभन्दा देउवा र पौडेल निवास धाउँछन् । भ्रष्टाचारमा जेल जानेहरू फूलमालासहित निस्कन्छन् र नेता हुन्छन् । आज पनि कांग्रेसको आन्तरिक राजनीतिमा दण्डहीनता तीव्र छ । संस्थागत निर्णय गर्ने परिपाटी छैन । यो के भएको ? आन्तरिक लोकतन्त्र, सुशासन र जबाफदेहिताबिनाको कांग्रेस सत्ता ओगट्न मात्र उपयोगी हुन्छ । मुलुक बनाउन यस्तो पार्टीले सक्दैन । त्यसैले धेरैको अपेक्षा छ कि आन्तरिक लोकतन्त्र, सुशासन र जबाफदेहिताबारे कांग्रेसमा चर्काचर्की हुनुपर्छ । तर बोल्नुपर्ने कुरामा नबोल्ने र नबोल्नुपर्ने कुरामा रडाँको गर्ने महासमितिले यसपालि पनि नयाँ सन्देश दिएन । 

सबैले मानेको कुरा छ नेपाली राजनीतिको एउटा युग सकियो । अर्को युगको स्वागत कांग्रेसले कस्ता विचार, कस्तो नेतृत्व र कस्तो प्रणालीबाट गर्दैछ ? यी प्रश्नहरूमा कांग्रेसको अझै गतिलो कार्यनीति देख्न पाइएको छैन । अन्यथा आफू ‘पुरानो पार्टी’ भन्ने जमाना रहेन । अब त आफू ‘नयाँ र सृजनशील’ हुँ भन्ने तथ्य पो चाहिन्छ । कांग्रेसले बिपीलाई आफ्नो आदर्श मान्दछ । तर आदर्श मात्रले गरिखाँदैन । यसलाई व्यवहारबाट प्रमाणित गर्नुपर्छ । सायद व्यवहारबाट पुष्टि गर्ने अनेकौं अवसर हिजो कांग्रेसले गुमायो । यस्तो नहोस् कि यो अवसर सधैँ सधैँका लागि गुमोस् । अन्यथा उपादेयताविहीन कांग्रेस पुरानो र ठूलो हुनुले मात्र राजनीतिमा उसको सान्दर्भिकता स्थापित हुँदैन । 

बिपी कोइरालाले सन् १९५९ जुन ३० मा आफू प्रधानमन्त्री भएपछि जनताका नाममा पहिलो ऐतिहासिक सम्बोधन गरे । सम्बोधनमा उनले प्रश्न गरे-के आजको ऐतिहासिक क्षणमा हामी आफ्नो स्वार्थ, संकीर्णता र दुर्बलता त्यागेर नियतिको वाणीलाई सुन्न सक्छौं ? आजका कांग्रेसीहरूलाई पनि बिपीको यो प्रश्न सान्दर्भिक हुन्छ । यो प्रश्नले परम्परावादको अन्त्य चाहन्छ । आजका दिन म पनि बिपीसँगै उही प्रश्न फेरि दोहोर्‍याउन चाहन्छु । के बीपीको यो प्रश्नलाई कांग्रेसले सुन्ला ? मलाई लाग्छ, कांग्रेसमा यस्तो आवाज सुन्ने शक्ति, सपना र सामथ्र्य छैन । मेरा कांग्रेसी युवामित्रहरू ! कृपया मलाई झुटो साबित गरिदिनुहोला ।   

लेखकसँग सम्पर्कका लागि [email protected]